I.Cảm nhận chung:
1.Về nhà thơ Xuân Quỳnh:
-Cuộc đời Xuân Quỳnh: Hành trình cuộc đời Xuân Quỳnh là con đường chất chứa nhiều bất hạnh. Ngay từ khi còn trẻ, XQ đã phải trải qua vô vàn những biến cố dữ dội, những mất mát, đau thương tột cùng: chị mồ côi mẹ từ nhỏ. Mất mát này đã ám ảnh XQ trên suốt hành trình cuộc đời và trở thành nỗi mặc cảm về thân phận côi cút, bơ vơ, cô đơn của chị. Trắc trở tiếp theo của XQ kad những mất mát, đổ vỡ trong tình yêu và hạnh phúc gia đình. Điểm cuối trong cuộc đời người phụ nữ này được đánh dấu bằng bi kịch thương tâm, đó là cái chết trong môt vụ tai nạn ô tô.
-Tâm hồn,con người Xuân Quỳnh: trong con người Xuân Quỳnh, yếu tố cá tính hòa trong phẩm chất của người phụ nữ. Mặc dù sẵn mang trong mình phẩm chất của một nhà thơ tài hoa, sắc sảo nhưng Xuân Quỳnh vẫn là một tâm hồn người phụ nữ Việt Nam điển hình, giàu đức hi sinh, đôn hậu và vị tha. Dường như XQ luôn cố nén lại những cá tính, tài hoa, sắc sảo để trở thành một người phụ nữ dung dị, bình thường, khiêm nhường, chân chất trong cuộc sống bộn bề và để thực hiện thiên chức của một người phụ nữ bình thường mà chị luôn luôn nhận thức trong tâm hồn và trong thơ. Phẩm chất đôn hậu, giàu lòng hi sinh của XQ thể hiện trong ứng xử tình cảm với mọi người, nhất là đối với chồng con. XQ là người phụ nữ luôn khao khát được yêu. Khi bộc lộ khát vọng tình yêu, XQ luôn hướng tới mái ấm hạnh phúc gia đình. Trong gia đình, đối với Lưu Quang Vũ, XQ không chỉ là người yêu, người vợ mà còn là người chị, người mẹ. Bàn tay XQ luôn có ý thức chắt chiu, góp nhặt, gìn giữ và bun trồng cho cây hạnh phúc bằng tất cả tình yêu thương. Tình yêu thương này vừa rất nồng ấm, vừa rất chân thành.
-Thơ Xuân Quỳnh: “Xuân Quỳnh là người phụ nữ yêu và làm thơ” (Đoàn Hương)
XQ yêu để làm thơ và làm thơ để yêu. Cuộc đời XQ là thơ ca và tình yêu.Thơ XQ là bản lý lịch của tâm hồn người phụ nữ bình dị này. Thơ XQ, từ tứ, hứng đến hình tượng và ngôn ngữ đều có đặc điểm là dung dị, tự nhiên, chân thành. Đó là tiếng nói bật lên tự trong tâm hồn, tự trong đáy lòng, tự trái tim.
Khi còn trẻ, thơ XQ hồn nhiên nhưng cũng đã nghẹn ngào, dự cảm, âu lo, khắc khoải. Khi là người phụ nữ từng trải, thơ XQ là tiếng nói nhận thức về chính mình, về thân phận. Nhưng dù ở thời điểm nào, dù còn trẻ trung, sôi nổi, bồng bột hay đã chin chắn, từng trải, thơ XQ vẫn là khát vọng cháy bỏng về tình yêu.XQ viết Sóng trước hết là để nói lên khát vọng tình yêu của mình và nói hộ cho bao người con gái khác những cung bậc cảm xúc, những quy luật tâm lý người con gái khi yêu.
Bài thơ có hai hình tượng là sóng và em nhưng lại chỉ có một nhân vật trữ tình là người con gái khi yêu. Sóng và em trong kết cấu song song đi bên cạnh nhau, soi chiếu cho nhau để nói lên những cung bậc cảm xúc tình yêu. Bài thơ là một dòng cảm xúc tuôn trào với những tiếng nói tâm tình của một tâm hồn đang yêu khi sôi nổi, say đắm, em, bay bổng, khi lắng sâu da diết, khắc khoải.
II.Phân tích:
1.Khát vọng tình yêu:
Dữ dội và dịu êm
Ồn ào và lặng lẽ
Trong hai câu thơ mở đầu, XQ đã tạo nên mối quan hệ tiểu đối qua cách ngắt nhịp 2/2. Qua nghệ thuật tiểu đối này, ta cảm nhận được sự tương phản những đặc tính của sóng. Tuy nhiên, ở câu thơ này, XQ sử dụng liên từ và là để tạo ra được sự thống nhất giữa các mặt đối lập, giữa hình tượng sóng cũng như ý nghĩa ẩn dụ của tâm hồn em khi yêu. Nhà thơ miêu tả những đặc tính đối nghịch mà hài hòa của con sóng để nói lên những cung bậc cảm xúc trùng phức trong tâm hồn người con gái khi yêu. Qua hai câu thơ này, XQ nói lên trạng thái cảm xúc vừa nồng nàn, mãnh liệt, cháy bỏng, vừa dịu dàng, ý nhị, lắng sâu. Như vậy, ngay khi đọc hai câu thơ đầu ta có thể hình dung đc bản lý lịch tình yêu của người con gái.
-Sông không hiểu nổi mình
Sóng tìm ra tận bể
Sông và bể : những đối tượng miền không gian mà con sóng trú ngụ. Đó cũng là hai hình ảnh đối lập. Một bên là không gian nhỏ hẹp, một bên là không gian rộng lớn , bao la.
Con sóng không chịu khuôn mình trong không gian dòng sông nhỏ hẹp mà đã vương mình ra miền không gian biển khơi rộng lớn. Bởi lẽ dòng sông không hiểu nổi con sóng và chỉ đến với biển khơi con sóng mới được thỏa mãn mọi khát vọng. Hình tượng con sóng có ý nghĩa ẩn dụ là khát vọng yêu thương lớn lao của tâm hồn người. Đó là tình yêu của sự chân thành và sự thủy chung, một tình yêu hết mình, hiến dâng trọn vẹn. Hình ảnh con sóng là ẩn dụ cho khát vọng được người yêu hiểu mình và hiểu người mình yêu. Khi đến với tình yêu, bản chất tâm hồn người là khao khát đc ngươi yêu hiểu mình và hiểu người mình yêu.
- Ôi con sóng ngày xưa
Và ngày sau cũng thế
Nỗi khát vọng tình yêu
Bồi hồi trong ngực trẻ
Hình tượng con sóng được miêu tả ở hai chiều không gian, quá khứ sâu thẳm và tương lai xa vời. Trong dòng chảy bất tận này, con sóng muôn đời miên man vỗ đập trong không gian biển khơi bao la. Đó là quy luật tự nhiên. Hình tượng con sóng trong dòng thời gian là ẩn dụ cho khát vọng yêu thường trực trong tâm hồn tuổi trẻ và đây chính là quy luật của loài người. Cũng trong con sóng miên man vỗ đập ngoài biển khơi, trái tim trong lồng ngực tuổi trẻ mãi mãi thao thức về nhịp yêu thương nồng nàn cháy bỏng đam mê. Ở đây, XQ đã đồng nhất một hiện tượng tâm lý với một quy luật thiên nhiên để khẳng định cho khát vọng tình yêu vĩnh cửu của trái tim, tâm hồn tuổi trẻ. Theo truyền thuyết tôn chúa giáo, khi những con người đầu tiên là Adam và Eva xuất hiện thì tình yêu đã đến với trần gian và kể từ đó, tình yêu song hành với sự tồn tại của loài người và làm nên sự sống vĩnh hằng của nhân loại.
2.Ý thức khảo luận cội nguồn tình yêu: khổ 3
Ở khổ thơ này, con người đang soi mình vào biển khơi,vào sóng để tìm hiểu cội nguồn tình yêu. Giọng thơ đang tha thiết, đắm say bỗng kết lắng lại thành suy tư sâu lắng:
Trước muôn trùng sóng bể
Em nghĩ về anh, em
Em nghĩ về biển lớn
Từ nơi nào sóng lên?
Sóng bắt đầu từ gió
Gió bắt đầu từ đâu?
Em cũng không biết nữa
Khi nào ta yêu nhau
XQ đã đặt ra những câu hỏi nằm trong hệ suy luận để giải thích cội nguồn các hiện tượng tự nhiên. Có câu hỏi trả lời đc, có câu hòi không thể trả lời đc bởi lẽ sức mạnh của con người là nhận thức nhưng nhận thức của con người chỉ có giới hạn. Từ việc nhận thức về cội nguồn các hiện tượng tự nhiên, nhà thơ đã liên hệ với khát vọng nhận thức cội nguồn tình yêu. Ở đây con người đã bất lực, không giải thích nổi các hiện tượng tự nhiên. Trước câu hỏi này, XQ đã thú nhận hồn nhiên, chân thành : Em cũng không biết nữa. Trước câu hỏi này, không ít nhà thơ đã từng thú nhận sự bất lực. Xuân Diệu, ông hoàng của thơ tình, người đã viết bộ từ điển bách khoa toàn thư về tình yêu đã thú nhận:
Làm sao cắt nghĩa được tình yêu?
Con người càng không thể dùng lý trí để làm hiểu cội nguồn của tình yêu. Tuy nhiên, ngay khi thứ nhận sự bất lực, nhà thơ đã tìm ra câu trả lời cho câu hỏi: khi nào ta yêu nhau. Đó là câu trả lời hồn nhiên mà xác đáng. Cội nguồn của tình yêu được giải thích đơn giản là bắt đầu từ anh và em, từ sự hòa cảm, đồng điệu của hai trái tim, hai tâm hồn.
3.Nỗi nhớ, niềm tin và lòng chung thủy:
-Khi yêu và xa cách, nỗi nhớ sẽ là nhịp cầu nối liền mọi khoảng cách không gian, thời gian. Nỗi nhớ là cung bậc cảm xúc đẹp nhất của tình yêu, nỗi nhớ là phép thử, là thước đo của tình yêu.
XQ biểu hiện nỗi nhớ trước hết qua hình tượng con sóng. Ở khổ thơ này, con sóng được miêu tả ở cả chiều sâu và bề rộng: Con sóng dưới lòng sâu-con sóng trên mặt nước, đó là ẩn dụ cho nỗi nhớ trong lòng em, vừa da diết khắc khoải, vừa mênh mang, vời vợi,, con sóng là một sự thao thức mòn mỏi. Câu thơ này gợi cho chúng ta nhớ tới lời ca dao xưa:
Mắt thương nhớ ai
Mắt ngủ không yên
Nỗi nhớ không chỉ được XQ biểu hiện qua ẩn dụ con sóng mà còn được em tự giãi bày, bộc lộ qua tiếng nói trữ tình:
Lòng em nhớ tới anh
Cả trong mơ còn thức
XQ đã đồng hiện ý thức, tiềm thức vào trong vô thức. Nỗi nhớ không chỉ hiện diện trong ý thức, tiềm thức mà còn đi cả vào trong vô thức. Phép đông hiện này giúp cho ta cảm nhận được nỗi nhớ choán đầy tâm hồn người con gái. Nỗi nhớ chuyển hóa thành nỗi ám ảnh và là cung bậc cảm xúc thường trực trong tâm hồn người con gái. Cung bậc cảm xúc nhớ thương trong tâm hồn người con gái có bản sắc riêng.
So sánh: Xuân Diệu cường điệu hóa nỗi nhớ:
Anh nhớ tiếng. Anh nhớ hình. Anh nhớ ảnh
Anh nhớ em, anh nhớ lắm! em ơi!
Nguyễn Bính tượng hình hóa nỗi nhớ:
Thôn Đoài ngồi nhớ thôn Đông
Một người chin nhớ, mười mong một người.
Cũng như bản tính của mình, cung bậc cảm xúc nhớ thương trong tâm hòn người con trai mãnh liệt, mạnh mẽ, dữ dội. Những nhớ thương đó được thổ lộ bằng những lời trực tiếp, cháy bỏng nồng nàn, có khi là những lời gào thét. Trái lại, cung bậc cảm xúc nhớ thương trong tâm hồn người con gái ý nhị, lắng sâu, người con gái thổ lộ nỗi nhớ bằng những lời thủ thỉ, tâm tình tha thiết:
Dẫu xuôi về phương bắc
Dẫu ngược về phương nam
Nơi nào em cũng nghĩ
Hướng về anh – một phương
Nỗi nhớ là một thứ kim chỉ nam cho trái tim người con gái đang yêu. Dù đi đâu về đâu, trái tim vẫn chỉ hướng về một phía, đó là nơi người cô yêu tha thiết.
-Phép liên tưởng trực tiếp giữa hai hình tượng sóng và em:
Ở ngoài kia đại dương
Trăm ngàn con sóng đó
Con nào chẳng tới bờDù muôn vời cách trở
XQ miêu tả hình tượng những con sóng vươn mình tới bến bờ dù phải trải qua muôn vàn cách trở để làm ẩn dụ cho niềm tin và lòng thủy chung của người con gái khi yêu và xa cách. Nỗi nhớ sẽ tạo ra niềm tin cho con người khi xa cách. Niềm tin lại làm nên lòng thủy chung. Dù đi đâu về đâu, dù ở phương trời nào, lòng em cũng hướng về một địa chỉ duy nhất là tình anh:
Hướng về anh – một phương
ð XQ khẳng định vẻ đẹp và sức sống của tình yêu và vẻ đẹp phẩm chất của người con gái.
4.Niềm dự cảm đầy âu lo và tiếng nói tự ý thức về thân phận:
Cuộc đời tuy dài thế
Năm tháng vẫn đi qua
Như biển kia dẫu rộng
Mây vẫn bay về xa
XQ viết Sóng là để nói hộ cho bao người con gái những cung bậc cảm xúc, những quy luật tâm lý trung phức. Tuy nhiên, trong Sóng, ta thấy XQ vẫn bộc lộ nỗi niềm riêng. Nếu ta ví sóng như một giai điệu trữ tình có âm hưởng chủ đạo là em, dào dạt say mê thì khổ thơ này lại là một nốt nhạc lặng buồn, lắng sâu, da diết, khắc khoải. Ngay trong khi đang bộc lộ khát vọng về tình yêu cháy bỏng nồng nàn, XQ vẫn dự cảm đầy lo âu và tự ý thức về thân phận :
Cuộc đời tuy dài thế
Năm tháng vẫn đi qua
Hai câu thơ mở ra một quan hệ đối lập giữa cái hữu hạn với cái vô hạn. Quan hệ tương phản giữa cái hứu hạn của đời người với cái vô hạn của thời gian. Đến đây,giọng thơ XQ lắng lại để suy ngẫm thời gian đời người là hữu hạn trong thời gian vĩnh hằng. Ngay khi đang bộc lộ khát vọng về tình yêu, XQ đã có ý niệm về thời gian, suy ngẫm về sự ngắn ngủi của đời trong thời gian vĩnh hằng để nói lên dự cảm đầy âu lo. Thời gian chảy trôi sẽ hủy hoại tất cả, hủy hoại sự sống, vậy thời gian có hủy hoại tình yêu không?. Liệu khát vọng tình yêu có tồn tại mãi mãi?
Đây là niềm dự cảm chất chứa âu lo của XQ về những bất trắc, những đổ vỡ, những mất mát của giá trị tinh thần.
Như biển kia dẫu rộng
Mây vẫn bay về xa
Hai câu thơ này là một sự đối lập giữa hai hình ảnh: nhỏ bé và rộng lớn. Sự đối lập giữa hai hình ảnh này là ẩn dụ cho thân phận con người. Số phận con người trôi nổi giữa dòng đời vô tận, thật nhỏ bé biết bao!. Đọc thơ XQ, ta thường hay bắt gặp những mô típ hình ảnh ẩn dụ: mây, hoa, cánh chuồn trong giông bão, là ẩn dụ cho thân phận XQ giữa cuộc đời. Cuộc đời XQ gặp nhiều mất mát, đổ vỡ và nhất là chị mồ côi mẹ từ nhỏ nên XQ luôn bị ám ảnh bời cảm giác côi cút, lẻ loi, vơ vơ.
5.Khát vọng vĩnh cửu hóa tình yêu:
Làm sao được tan ra
Thành trăm con sóng nhỉ
Giữa biển lớn tình yêu
Để ngàn năm còn vỗ.
Đọc bài thơ Sóng, ta thấy có hai hình tượng nghệ thuật: sóng và em song song đi bên nhau, soi chiếu cho nhau. Đến khổ thơ cuối, sóng và em đã hợp nhất thành một để nói lên khát vọng về tình yêu vĩnh cửu.
Khổ thơ cuối là ước nguyện của tâm hồn em được hóa thân thành muôn vàn con sóng, muôn đời được vỗ đập giữa biển khơi. Đây cũng chính là ước nguyện về một tình yêu bất tử. Đọc thơ XQ, ta thường được lắng nghe tiếng nói tâm tình, bộc lộ khát vọng tình yêu vĩnh cửu. Hơn một lần, XQ đã viết:
Em trở về đúng nghĩa trái tim em
Là máu thịt đời thường ai chẳng có
Biết ngừng đập khi cuộc đời không còn nữa
Nhưng biết yêu anh ngay cả khi chết đi rồi
Tự hát
Khi sự sống không còn nữa, trái tim sinh học của con người sẽ ngừng đập nhưng trái tim tình yên vẫn mãi vỗ đập nhịp yêu thương tha thiết. XQ không còn nữa nhưng trái tim yêu thương của chị vẫn vang đập trong những bài thơ chị để lại cho đời.